*ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΕΚΦΡΑΖΟΥΝ ΤΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΤΟΥΣ
κ Χατζηβασιλείου, Βουλευτής Σερρών
Η ανάπτυξη και κυριαρχία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως εναλλακτικών μέσων επικοινωνίας και πληροφόρησης ανέτρεψαν τους μηχανισμούς του παραδοσιακού συστήματος επηρεασμού της κοινής γνώμης και του δημοσίου λόγου, όπως αυτά διαμορφώθηκαν τον 19ο αιώνα. Τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης λειτουργούσαν ως φίλτρο στην διάχυση της πληροφορίας στο ευρύ κοινό, με τις θετικές ή αρνητικές συνέπειες που αυτό μπορεί να είχε. Σε κάθε περίπτωση, η διύλιση της πληροφορίας επέφερε ευθύνη για τον δημοσιογράφο, τον αρθρογράφο ή τον εκδότη που θα την δημοσίευε. Μια ευθύνη όχι μόνο ηθική αλλά και νομική.
Η διαχείριση των πληροφοριών από τα νέα μέσα επικοινωνίας επέφερε σοκ στο προηγούμενο σύστημα, με ταχύτατη αποδυνάμωση της ισχύος εφημερίδων και ραδιοτηλεοπτικών σταθμών. Και φυσικά, ο αντίκτυπος των νέων μέσων ήταν κρίσιμος για την επικοινωνία στο πολιτικό επίπεδο. Οι πλατφόρμες όπως το twitter, το facebook και το youtube έφεραν μια πρωτόγνωρη πραγματικότητα. Η απευθείας επικοινωνία πολιτικού – πολίτη δημιούργησε μια νέα δυναμική «χωρίς μεσάζοντες». Μια τέτοια αλλαγή στην παραδοσιακή επικοινωνία δεν χρειάζεται δαιμονοποίηση. Είναι όμως αυτονόητο ότι κάθε τι νέο προκαλεί αρχικά φόβο. Ειδικά όταν η εξέλιξη των τεχνολογικών μέσων επικοινωνίας είναι ταχύτατη, ενώ οι κανόνες και το πλαίσιο για την χρήση αυτών ακολουθεί με αργά βήματα.
Τι γίνεται όμως όταν η πληροφορία βασίζεται σε ψέματα ή μερικές αλήθειες;
Η παραπληροφόρηση ασκεί συχνά μια ιδιαίτερη γοητεία στον πολίτη. Αυτό είναι κατανοητό. Μέσα σε έναν κόσμο, όλο και πιο πολύπλοκο, οι πολίτες αναζητούν συχνά εύκολες ή απλοϊκές απαντήσεις. Ακόμη και για ζητήματα τα οποία είναι άκρως επιστημονικά. Για αυτόν τον λόγο και πρώτο θύμα της παραπληροφόρησης πέφτει συχνά η επιστήμη. Όσο για τους πολιτικούς, το να είναι αρεστοί σε μεγάλο κοινό θα μπορούσε να τους ωθήσει να υιοθετήσουν θέσεις και απόψεις οι οποίες απλώς «πουλάνε» σε μεγαλύτερο κοινό.
Οι εκλογές στις ΗΠΑ το 2016 υπήρξαν ορόσημο στην συλλογική συνειδητοποίηση του μεγέθους του προβλήματος. Οι καταγγελίες για ύποπτους λογαριασμούς, εκτός ΗΠΑ, στα κοινωνικά δίκτυα που προπαγάνδιζαν συγκεκριμένες θέσεις και θεωρίες συνωμοσίας, έδειξαν ότι το πρόβλημα ίσως ήταν πιο σοβαρό απ’ ότι φαινόταν. Έτσι τίθεται ευθέως το ερώτημα: η δημοκρατία κινδυνεύει από την ανεξέλεγκτη ή την ελεγχόμενη παραπληροφόρηση στο διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης; Εν προκειμένω, οι αλγόριθμοι εμφάνισης συγκεκριμένων προτάσεων σε συγκεκριμένους χρήστες του ίντερνετ φαίνεται να γιγάντωσαν το πρόβλημα. Η απάντηση είναι, λοιπόν, μοιραία: ναι, η δημοκρατία κινδυνεύει. Δείτε τι έγινε και στο Καπιτώλιο πριν λίγες εβδομάδες.
Ένα από τα πολύ γνωστά παραδείγματα και κατεξοχήν case study παραπληροφόρησης είναι αυτό της υποτιθέμενης δήλωσης του Πάπα Φραγκίσκου υπέρ του Ντόναλτ Τραμπ. Περίπου 1.000.000 άνθρωποι διάβασαν την ψευδή είδηση, αλλά ελάχιστοι διάβασαν την διάψευση. Η ιστορία αυτή απαντά απόλυτα στο δόγμα της μετα-αλήθειας της αμερικανικής πραγματικότητας. Τελικά, οδηγούμαστε στην λογική του πελάτη-αναγνώστη που επιλέγει την αλήθεια που τον βολεύει. «Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε», όπως χιουμοριστικά το είχε διατυπώσει ο Πιραντέλλο.
Έτερο παράδειγμα παραπληροφόρησης, στην δική μας ήπειρο, υπήρξε το Brexit. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, ο βρετανικός λαός πείστηκε ότι για τους χιλιάδες μετανάστες που έφταναν στο Ηνωμένο Βασίλειο ευθυνόταν η ΕΕ, παρά το γεγονός ότι η χώρα παρέμενε εκτός της Συνθήκης Σένγκεν. Ο μέσος Βρετανός ήταν αδύνατον να ασχοληθεί με τις περίπλοκες διατάξεις των διεθνών συνθηκών και του κανονιστικού πλαισίου της ΕΕ, ώστε να κατανοήσει την πηγή και τα αποτελέσματα του μεταναστευτικού προβλήματος. Η λύση από το στόμα του κ. Φάρατζ ήταν απλή: φταίει η Ευρώπη. Υπήρξαν και άλλα fake news στο Brexit: η Ευρώπη ρυθμίζει τα μεγέθη στα σκεύη σερβιρίσματος τσαγιού. Αστείο; Κι όμως, πάνω από 1.000.000 Βρετανοί αναπαρήγαγαν την ψευδή είδηση.
Επίσης να θυμίσω ότι και εδώ, στην χώρα μας, η παραπληροφόρηση φούντωσε την περίοδο της δόξας της πάνω πλατείας και των αγανακτισμένων. Άνθρωποι που δεν γνώριζαν από οικονομία, από διεθνείς σχέσεις και από ευρωπαϊκούς θεσμούς, θεωρούσαν ότι όλα θα άλλαζαν με ένα μαγικό ραβδί και θα έκαναν όλον τον κόσμο να χορεύει με νταούλια. Αυτό που απεδείχθη τελικώς, ήταν ότι πολλοί είχαν πλήρη άγνοια της ευρωπαϊκής πραγματικότητας και ουσιαστικά πουλούσαν εύπεπτες λύσεις βασισμένες στο συναίσθημα. Το δίδαγμα που πήραν οι Έλληνες με τον πλέον επώδυνο τρόπο ήταν ακριβώς αυτό: δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις και οι αυταπάτες έχουν υψηλό τίμημα. Και γι’ αυτό, συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις είχαν την ευθύνη.
Επίσης, άλλο παράδειγμα στις διεθνείς σχέσεις είναι η τουρκική διαρροή περί δήθεν νεκρού μετανάστη στον Έβρο, πέρσι τον Μάρτιο. Εδώ είχαμε περίπτωση χειραγώγησης της διεθνούς κοινότητας από ένα κράτος. Δεν χρειάζεται να μιλήσουμε περισσότερο για τις μεθόδους δημόσιας διπλωματίας που κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιήσει οι γείτονές μας.
Διεθνείς οργανισμοί, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης και η Ευρωπαϊκή Ένωση, έθεσαν σύντομα το ζήτημα ψηλά στην ατζέντα τους.
Ειδικότερα, η Κομισιόν φρόντισε να προετοιμαστεί ενόψει των ευρωεκλογών του 2015, καθώς ο φόβος ξένης παρέμβασης, μέσω ad hoc εξωχώριων λογαριασμών επί τούτου δημιουργημένων, και με ύποπτη χρηματοδότηση, ήταν υπαρκτός.
Για την Κομισιόν ο όρος παραπληροφόρηση είναι πιο ευρύς και πλήρης για να περιγράψει τις πρακτικές και μεθοδεύσεις που εμφανίζονται στις διάφορες πλατφόρμες, καθώς όλες οι μορφές ψευδών, ανακριβών ή παραπλανητικών πληροφοριών σχεδιάζονται, παρουσιάζονται και προωθούνται για να προκαλέσουν σκόπιμα δημόσια βλάβη ή για κέρδος. Αντιθέτως, ο όρος «ψεύτικες ειδήσεις» έχει χρησιμοποιηθεί παραπλανητικά πολλές φορές από διάφορους για να απορρίψουν την ειδησεογραφική κάλυψη που απλώς διαπιστώνεται ότι είναι δυσάρεστη ή σε βάρος τους.
Πάντως, με τα fake news και την παραπληροφόρηση, έχουμε ακόμη έναν κίνδυνο: να βομβαρδιζόμαστε συνεχώς με νέα ψευδή στοιχεία. Οι αλγόριθμοι καταγράφουν όλα όσα επιλέγουμε να διαβάζουμε, να αναζητούμε ή να κοινοποιούμε. Και μας σερβίρουν αντίστοιχα δημοσιεύματα. Αυτό τι σημαίνει πρακτικά; Μιας ψεύτικης είδησης μύριες έπονται. Στο τέλος, μοιάζουμε σαν αν είμαστε μόνοι και κλειδωμένοι σ’ ένα δωμάτιο και μιλάμε μόνοι μας, ακούγοντας τον αντίλαλό μας.
Θα μπορούσε να γίνει κάτι;
Η απάντηση στο πρόβλημα έχει δύο πλευρές: αυτό του πομπού και του δέκτη. Η ευθύνη βαραίνει και τους δυο. Ίσως όμως μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης στον πομπό. Αυτός οφείλει να κρατήσει μια πιο υπεύθυνη στάση και να μην υποκύψει στη γοητεία και την ευκολία του λαϊκισμού.
Από την άλλη, από την πλευρά του δέκτη, η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση δεν μπορεί παρά να βασίζεται στην εκπαίδευση. Ο μορφωμένος πολίτης, που φροντίζει να είναι ενημερωμένος, πρέπει να κατανοεί την πηγή και την σκοπιμότητα του κειμένου που διαβάζει. Είτε πρόκειται για άρθρο στο ίντερνετ είτε στην εφημερίδα. Η Κομισιόν έχει ξεκινήσει μια μεγάλη καμπάνια για την ευαισθητοποίηση του αναγνώστη όσον αφορά την διασταύρωση πηγών και επιβεβαίωση ότι τα άρθρα είναι ενυπόγραφα.
Ακόμη, πιστεύω ότι η υπογραφή ενός κειμένου και η ανάληψη ευθύνης από τον συντάκτη ενός άρθρου ή μιας ανάρτησης είναι απαραίτητα για την βελτίωση της ποιότητας του δημοσίου λόγου. Η δημοσίευση υβριστικών σχολίων και οι προσβολές, υπό την άνανδρη κάλυψη ενός άβαταρ, δεν μπορεί να είναι επιλογή για μια κοινωνία ανοιχτού διαλόγου και διαφάνειας. Όποιος γράφει κάτι, πρέπει να αναλαμβάνει και την ευθύνη για αυτό που έγραψε.
Τέλος, μια επίσης καλή απάντηση στην παραπληροφόρηση είναι η δημιουργία φορέων, δημοσίων ή ιδιωτικών, που διασταυρώνουν τις ειδήσεις και πληροφορούν με επιστημονικό τρόπο και ενυπόγραφα την βασιμότητά ή μη συγκεκριμένων ειδήσεων.
Θα κλείσω εστιάζοντας στην ατομική ευθύνη. Όταν διαβάζουμε για τόσο σοβαρά ζητήματα στο διαδίκτυο, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι ό,τι είναι γραμμένο, δεν είναι και ελεγμένο. Οφείλουμε να διακρίνουμε το γεγονός από την άποψη. Οφείλουμε να αναζητούμε εναλλακτικές πηγές για διασταύρωση. Το οφείλουμε στον εαυτό μας και κυρίως στην ίδια την Δημοκρατία.